• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերներ
• Կայքի քարտեզ

 ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑ: Հայ ժողովրդի քաղաքական պատմության, այն է՝ օտարների տիրապետությունից Հայաստանի ազատագրման, Հայկական լեռնաշխարհում ինքնուրույն հայկական պետականության վերականգման, հայ ժողովրդի համախմբման և այդ նպատակներին հասնելու համար մղված հայ ազգային-ազատագրական պայքարի հիմնահարցերի ամբողջություն: Հայկական հարցը, որի առաջացումը պայմանավորված էր հայկական պետականության անկումով, դարձել է Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մասը, կարևոր տեղ գրավել միջազգային հարաբերություններում, մեծ տերությունների մերձավորարևելյան քաղաքականության մեջ, Օսմանյան կայսրությունում ազդեցության ոլորտների և նրա տիրույթների բաժանման համար նրանց պայքարում: Հայկական  հարց տերմինը միջազգային դիվանագիտության մեջ սկսվել է գործածվել 1877-78-ի ռուս-թուրքական պատերազմից հետո:

XIX դ. 1-ին կեսին Մերձավոր Արևելքի ամենախոշոր պետությունը՝ Օսմանյան կայսրությունը, դարձել էր Եվրոպայի մեծ տերությունների մրցակցության առարկա: Առաջնորդվելով սեփական շահերով և չցանկանալով թույլ տալ մրցակիցների քաղաքական կամ տնտեսական առավելություն Օսմանյան կայսրությունում՝ տերություններից յուրաքանչյուրն իր ձգտումները քողարկում էր կայսրության «ստատուս քվոյի» իմաստազուրկ սկզբունքով, ինչը ձեռնտու էր սուլթանական ինքնակալությանը նրա վարած ներքին հետադիմ քաղաքականության մեջ: Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա ժողովուրդների, այդ թվում՝  հայ ժողովրդի ծանր վիճակն օգտագործելով իբրև Բաց դռան (օսմանյան կառավարության) վրա ճնշում գործադրելու և նրա գործերին միջամտելու պատրվակ, մեծ տերությունները ոչ միայն չէին նպաստում ազգային փոքրամասնությունների դրության բարելավմանը, այլև ավելի էին վատթարացնում այն: Թուրք բազմադարյան լծից ազատվել ցանկացող քրիստոնյա բնակչության մեջ Բարձր դուռը վտանգ էր տեսնում իր բազմազգ և բազմակրոն կայսրության ապագայի համար: Օսմանյան կառավարությունը, ձգտելով կասեցնել կայսրության փլուզումը և երկիրը դուրս բերել ծայրահեղ հետամնացությունից, նաև Եվրոպայի աչքում բարեկիրթ երևալ, XIX դ. կեսին հրապարակեց բարենորոգումների ծրագիր, որը հռչակում էր բոլոր հպատակների կյանքի, գույքի ու պատվի անձեռնմխելիություն, մահմեդական և ոչ մահմեդական բնակչության հավասարություն, տնտեսական վերափոխումներ: Սակայն վերափոխումները կիսատ-պռատ էին և Էական փոփոխություններ չմտցրին կայսրության պետական և հասարակական կյանքում ու ճնշված ժողովուրդների վիճակի մեջ:

  Հայկական հարցն առաջին անգամ իր արտահայտությունը գտավ Սան Ստեֆանոյի պայմանագրում (1878), որի 16-րդ հոդվածով Բարձր դուռը պարտավորվում էր բարեփոխումներ անցկացնել հայաբնակ վայրերում: 16-րդ հոդվածի առավելությունն այն էր, որ Ռուսաստանը հանդես էր գալիս իբրև հայ ժողովրդի պաշտոնական հովանավոր, իսկ Արևմտյան Հայաստանի զգալի մասի միացումը Ռուսաստանին՝ հայերին ազգային համախմբության, տնտեսական և մշակութային զարգացման հնարավորություն էր տալիս: Սակայն պայմանագիրը կնքվեց միջազգային լարված պայմաններում. Ռուսաստանին հակադրվեց անգլո-ավստրիական ուժեղ դաշինքը: Մեծ Բրիտանիան և Ավստրո-Հունգարիան նախաձեռնեցին հրավիրել միջազգային նոր համաժողով, որի նպատակն էր խոչընդոտել Ռուսաստանին օգտվելու իր հաղթանակի պտուղներից: Բեռլինի կոնգրեսի (1878) հրավիրման նախօրեին Մկրտիչ Խրիմյանի գլխավորությամբ Եվրոպա ուղարկվեց հայ ազգային պատվիրակությունը՝ հօգուտ Հայկական Հարցի լուծման բանակցություններ վարելու եվրոպական պետությունների կառավարությունների հետ:

Ռուսաստանում իշխանության գլուխ անցած խորհրդային կառավարությունը 1917-ի դեկտ. 29-ին ընդունեց Դեկրետ «Թուրքահայաստանի» մասին փաստաթուղթը, որը ճանաչում էր հայ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը, վաղուց կորցրած պետականության վերականգնումը: Խորհրդային կառավարությունը պաշտոնապես հայտարարում էր, որ պաշտպանում է «Արևմտյան Հայաստանի ազատ ինքնորոշման իրավունքը ընդհուպ մինչև լիակատար անկախություն»: Դեկրետի իրագործումը մեծապես կախված Էր հայ ազգային ուժերի համախմբումից, տարածաշրջանում կարգուկանոնի հաստատումից. միլիցիայի ստեցծումից, զանգվածային դասալքությունը կասեցնելուց. ռուսական բանակի զորամասերի օգտագործումից և, ամենակարևորը, խորհրդային կառավարության՝ դեկրետը իրագործելու ցանկությունից: Սակայն ստեղծված ծանր իրավիճակը. 1917-ի նոյեմբ. Թիֆլիսում կազմավորված Անդրկովկասյան կոմիսարիատի և, մասնավորապես, հայ Ազգային բյուրոյի դիրքը Խորհրդ. Ռուսաստանի հանդեպ առավել վատթարացրին հայ ժողովրդի առանց այդ էլ թշվառ վիճակը: Խախտելով 1917-ի դեկտ. 18-ին Երզնկայում կնքված ռուս-թուրքական զինադադարը՝ 1918-ի փետրվարին թուրքական զորքերը հարձակման անցան ամբողջ ճակատով և դարձյալ նվաճեցին Արևմտյան Հայաստանը: Իր դաշնակցի՝ Գերմանիայի նման Թուրքիան ևս ռուսական հեղափոխությունը համարեց հարմար առիթ տարածքային նոր նվաճումների համար: Իր նպատակներին ծառայեցնելով Բրեստի հաշտության (1918) պայմանները՝ թուրքական կառավարությունը շարունակեց ճնշում գործադրել Անդրկովկասի վրա՝ պահանջելով նրա անջատվելը Ռուսաստանից՝ հետագա խնդիր ունենալով Անրկովկասը բաժանել մասերի («բաժանիր և տիրիր» սկզբունքով) և այնտեղ հաստատել իր գերիշխանությունը (տե՛ս Տրապիզոնի բանակցություններ 1918). Ընդհատելով բանակցությունները Անդրկովկասի կառավարության հետ՝ Թուրքիան վերսկսեց հարձակումը: 1918-ի մայիսի կեսին թուրքական զորքերը գրավեցին Ալեքսանդրապոլը՝ ստեղծելով Երևանը գրավելու իրական վտանգ: Հայ ժողովուրդը հայտնվեց ծայրահեղ օրհասական վիճակում: Սակայն Սարդարապատում, Ղարաքիլիսայում և Բաշ Ապարանում հայկական զորքերն ու աշխարհազորը կանգնեցրին թշնամուն, ջախջախեցին նրան հիմնական ուղղություններում և վերացրին հայ ժողովրդի ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը (տե՛ս Սարդարապատի ճակատամարտ 1918, Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ 1918, Բաշ Ապարանի ճակատամարտ 1918). Միաժամանակ վերսկսվեցին բանակցությունները Թուրքիայի և Անդրկովկասյան սեյմի միջև (տե՛ս Բաթումի պայմանագիր 1918). Թուրքիան շարունակում էր պահանջել Անրկովկասի անջատումը Ռուսաստանից և իր նվաճումների ճանաչումը: 1918-ի մայիսի 26-ին հռչակվեց Վրաստանի Հանրապետության, 27-ին Ադրբեջանի Հանրապետության (Անդրկովկասի արևելքում), 28-ին՝ Հայաստանի Հանրապետության ստեղծումը: Հայաստանի Հանրապետության հռչակումը, չնայած ծանր պայմաններին, հայ ժողովրդի պատմության կարևորագույն իրադարձություններից էր. վերականգնվում էր ազգային պետականությունը բազմադարյան կորստից հետո: Իր ստեղծման պահին հանրապետության տարածքը կազմում էր 9 հզ. կմ2-ից մի փոքր ավելի, իսկ բնակչությունը՝ 326 հզ.: Թուրքիային բացի բուն Արևմտյան Հայաստանից անցան նաև Կարսը, Արդահանը, Սուրմալուն, Շարուրը, Նախիջևանի գավառը, Ալեքսանդրապոլի և Էջմիածնի գավառների զգալի մասը: Պատերազմում Թուրքիայի պարտությունից և Մուդրուսի զինադադարի (1918) կնքումից հետո թուրքական զորքերը հեռացան Հայաստանի Հանրապետության և Կարսի մարզի տարածքից, վերականգնվեց 1914-ի սահմանը, Հայաստանի Հանրապետության տարածքը կազմեց 55 հզ. կմ2:

«Հայկական հարց» հանրագիտարան, Երևան,1996թ.

Իշխանյան Բ, « Տաճկահայ խնդիրը և միջազգային դիպլոմատիան » , Թ., 1906 

Բրանդես Գ., « Հայաստանը և Եվրոպան » Ժնև. 1907, « եվրոպացիների կարծիքը հայկական դատի մասին » , ժնև. 1907: 

Սարուխան, « Հայկական խնդիրն և ազգային սահմանադրությունը Թուրքիայում » (1869-1910), Թ., 1912: 

Ատոմ, « Բարենորոգումներու հարցը » , ԿՊ, 1914: 

Բաբկեն Վարդապետ, « Հայկական հարցը և Պողոս Նուբար փաշան » ,     Վադպատ   « 1914 Հայկական հարցը հաշտության կոնֆերանսի առաջ » , Թ, 1915: 

Բյուրատ Սմբատ, « Ա րևելյան խնդիր և Հայկական հարց » ԿՊ, 1919: 

Մանդելշտամ Ա., « Օսմանյան կայսրության ճակատագիրը և Հայկական հարցը » , մաս 1, ԿՊ. 1919: 

Ամիրխանյան Ա, « Ռուս և թուրք զինադադար. Պատմական անցքեր 1917- 1918 » , Ֆրեզնո, 1921, « Հայաստանի ավտոնոմիան և Անտանտան » , Ե., 1926: 

Սասունի Կ., « Տաճկահայաստանը ռուսական տիրապետության տակ (1914- 1918) » , Բոստոն, 1927: 

Քրաֆտ-Բոնար Ա., « Հայկական խնդիրը » , ժնև, 1927: 

Սերոբյան Մ, « Հայկական հարցը և անոր փուլերը » , Բեյրոլթ, 1937: 

Գաբիկյան Խ., « Հայկական հարցը » , Բեյրոլթ, 1938: 

Ահարոնյան Ս. « Սարդարապատից մինչև Սևր և Լոզան » , Բոստոն, 1943

Աղբաշյան Հ., « Հայկական հարցը երեկ և այսօր » , Կահիրե, 1946 

Լազյան Գ, « Հայաստան և Հայ դատը » , Ե., 1991: 

Ներսիսյան Մ., « Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ (1850-1870 թթ) » , Ե., 1955: 

Եսայան Ա . « Հայկական հարցը և միջազգային դիվանագիտությունը » , Ե, 1965:

Կիրակոսյան Ձ., « Առաջին համաշխարհային պատերազմը և արևմտահայությունը » , Ե., 1965: Նույնի, « Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (19-րդ դարի 70-ական թթ) » ., Ե., 1978: Նույնի, « Բուրժուական դիվանագիտութունը և Հայաստանը (19-րդ դարի 80-ական թթ) » , և, 1980:

Անդրեասյան Ա., « Հայկական դատին նոր հանգրվանը » , Բեյրութ 1967: 

Արզումանյան Ս., « Հայաստան 1914-1917 »,  Ե, 1969: 

Մսըրլյան Ձ, « Արևմտահայ բռնագրաված հողերու հարցը 1921-1971 թթ. Բեյրութ » , 1971, « Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում (1828- 1923) » , Ե., 1972: 

Թորիկյան Շ.. « Հայկական հարցը և միջազգային օրենքը » , Բեյրութ, 1976: 

Խուրշուդյան Լ.,   « Սովետական Ռուսաստանը և Հայկական հարցը » , Ե., 1977:

Համբարյան Ս.,  « Երիտթուրքերի ազգային ու հողային քաղաքականությունը և ազատագրական շարժումներն Արևմտյան Հայաստանում (1908-1914) » , Ե., 1979.

Գալոյան Գ., « Պատմության քառուղիներում » , Ե., 1983: 

Սիմոնյան Հ, « Թուրք ազգային բուրժուազիայի գազափարաբանությունը և քաղաքականությունը » , Ե, 1986: 

Սահակյան Ռ.. Գ., « Ցեղասպանության պատմությունից » , Ե., 1990:

Ներսիսյան Մ. Գ խմբ , « Հայերի ցեղասպանությունը օսմանյան կայսրությունում, փաստաթղթերի և նյութերի ժող »,   Ե., 1991 

,,Братская помощь пострадавшим в Турции армянам'', 2 изд.., обраб. и доп.. М., 1898. 

Веселовский Ю., ,,Трагедия Турецкой Армении'', М., 1911. 

Дживелегов А., ,,Будущее Турецкой Армении'', М., 1911. 

Ошеровский Л., ,,Идея автономного строя Турецкой Армении под протекторатам России''. Пятигорск, 1915. 

Брюсов В., ,,Летопись исторических судеб армянского нареза'', М., 1918;

Чалхушьян Г., ,,Красная книга'', Ростов-на-Дону, 1919; Армянский вопрос на Лозаннской конкуренции, Тифлис, 1926. 

Борьян Б. А., ,,Армения, Международная дипломатия и СССР'', т. 1-2, М.-Л, 1928-29. 

Ллойд Джордж Д., ,,Правда о мирных договорах'', т. 1-2 М., 1957. 

Акoпян С., ,,Западная Армения в планах империалистических держав в период первой мировой войны'', Е, 1967; 

Кургинян Е, ,,Армянская проблема в международных отношениях 1876-1890 гг.'', М.. 1969.

Кочaр М., ,,Армяно-турецкие общественно-политические отношения и Армянский вопрос в конце ХIХ-начале XX в.'', 1988. 

Киракосян Дж., ,,Младотуркн перед судом истории'', Е., 1989. 

Киракосян А., ,,Великобритания и Армянский вопрос (90-е гг. XIX в.)'', Е, 1990,

,,Армянский вопрос. 1878-1983'' (Библиография литературы на русском яз.), Е., 1985. 

Rolin-J acquemyns G. Armenia, the Armenians and the Treaties, L , 1891;

Green F., The Armenian Crisis ո Turkey, N Y, 1895; 

Abbott L, ,,Armenian Question'', "The Outlook', 1896, v. 54, December 5, p. 1036-1038; 

Argill G., ,,Our Responsibilities for Turkey'', L, 1896. 

Bliss E, ,,Turkey and the Armenian Atrocities'', Philadelphia, 1986.

Вrусe J., ,,Transcaucasia and Ararat''. L, 1896. 

Charmetant F, L'Arme’nie agonisante et l’ Europe chre’tienne, P., 1896.

Gladstone W., "The Armenian Question’’, "The Christian Literature", 1896, V 14; 

Maс-Соll M., ,,The Sultan and the Powers''. L, 1896; 

Вrусe J., ,,The Treatment of the Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916'', L, 1916. 

Mandelstam A, Le Sort de l’Empire Ottoman, P., 1917. 

Gabrielia ո M., ,,Armenia: A Martyr Nation'', N. Y, 1918; 

Lepsius J, ,,Deutchland und Armenien. 1914-1918'', Potsdam, 1919. 

Кrikоriaո H., ,,The Mandate for Armenia, Coristantinopole'', 1919. 

Adоոz N., ,,Towards the Solution of the Armenian Question'', L, 1920. 

Krafft Воոոard  A ., ,,Le Probleme Arm’enienne, Gene’ve, 1924. Morgenthau H., Ambassador Morgenthau's Story''. N. Y., 1926. 

Naոseո F., ,,Armenia and Near East'', L, 1928. 

Davison R., ,,The Armenian Crisis, 1912-1914'', "American Historical Review', 1948, V.I.

Morgan J., ,,The History of the Armenian People'', N. Y, 1949. 

Anderson M., ,,The Eastern Question 1774-1923'', N Y, 1965;.

Clayton C., ,,Britain and the Eastern Question'', L„ 1971. 

Hovannisian R., ,,The Republic of Armenia (1918-1919)'', L , 1971. 

Karal E. ,,Armenian Question (1878-1923)'', Ankara, 1975. 

Laոոe P., Armenien: Der erste Völkermord des 20, München, 1977. 

Walker Ch. ,,Armenia The Survival of the Nation'', N. Y., 1980. 

Lang D., ,,The Armenians''. L, 1981. 

Gürüո К., ,,Le Dossier Armenien'', P., 1983. 

Terոоո I., ,,La Cause Arme’nienne'', P., 1983.

Tоriguiaո Sh.. ,,Armenian Question and the International Law''. Beirut. 1983. 

Вeуleriaո A., ,,Les Grandes Puissances, I’Empire Ottoman et tes Arm’eniens dans les Archives Fransaises (1914- 1918)'', P., 1983.